26 kwietnia 1986 roku niepowodzenie rutynowego testu w elektrowni jądrowej w Czarnobylu na Ukrainie, wówczas części Związku Radzieckiego, spowodowało eksplozję reaktora 4, uwalniając części jego radioaktywnego rdzenia.
Był to najgorszy wypadek jądrowy, jaki kiedykolwiek widział świat. Jego konsekwencje polityczne, gospodarcze i ekologiczne były ogromne i trwają do dzisiaj.
Katastrofa w Czarnobylu
Pożary, które wybuchły w 1986 roku w wyniku awarii, spowodowały uwolnienie do środowiska radioaktywnych cząstek. Wiatr przenosił je nad Ukrainę, Białoruś i Rosję, a także Skandynawię i dalsze regiony Europy. Na zawsze ewakuowano 50 000 mieszkańców sąsiedniego miasta Prypeć.
Zginęło wtedy 30 operatorów i strażaków. W kolejnych tygodniach i miesiącach katastrofa w Czarnobylu spowodowała też kolejne zgony. Do dziś to jedyny wypadek w historii cywilnego użycia energii jądrowej, w którym doszło do ofiar śmiertelnych związanych z promieniowaniem. Dokładna liczba ofiar nadal pozostaje przedmiotem dyskusji.
W kilka godzin od wypadku wszystkie pożary w elektrowni ugaszono. Z wyjątkiem tego wewnątrz reaktora 4, który płonął jeszcze przez wiele dni.
Sarkofag dla radioaktywnego reaktora
By ugasić pożar, zrzucono z helikopterów około 5000 ton boru, dolomitu, piasku, gliny i ołowiu. Natomiast zniszczony reaktor zamknięto później w prowizorycznej konstrukcji – tak zwanym sarkofagu.
Sarkofag powstał w skrajnie niebezpiecznych warunkach i pod presją czasu. W listopadzie 1986 roku dobudowano też stalowo-betonowy schron. Zatrzymywał on substancje radioaktywne wewnątrz zrujnowanego budynku reaktora i działał jako osłona przed promieniowaniem. Od początku traktowano go jako środek tymczasowy, z szacowaną żywotnością 20-30 lat.
Lata 90-te
Poszukiwanie długoterminowego rozwiązania rozpoczęło się wkrótce potem. Pod koniec 1991 roku Związek Radziecki rozpadł się i niedawno niepodległa Ukraina pozostała z dziedzictwem Czarnobyla.
Zgodnie z planem działań grupy państw G7 na rzecz poprawy bezpieczeństwa jądrowego w Europie Środkowej i Wschodniej w 1993 roku w Europejskim Banku Odbudowy i Rozwoju (EBOiR) utworzono Rachunek Bezpieczeństwa Jądrowego. Dwa lata później zakres programu rozszerzono o Czarnobyl.
Od 1997 roku EBOiR zarządza Funduszem (Chernobyl Shelter Fund), który dokłada starań, aby zniszczony reaktor 4 pozostał bezpieczny dla środowiska.
Zawaleniu sarkofagu zapobiegły awaryjne naprawy w 1998 i 1999 roku. Pozwoliły też uniknąć zniszczenia komina wentylacyjnego, którego zawalenie zagrażało sąsiedniej hali turbin nad wciąż pracującym reaktorem 3.
Cała produkcja energii jądrowej w Czarnobylu ustała dopiero pod koniec 2000 roku.
New Safe Confinement w Czarnobylu
W kolejnych latach EBOiR zbudował w Czarnobylu oczyszczalnię ciekłych odpadów promieniotwórczych (LRTP), która miała przetwarzać na miejscu około 35 000 metrów sześciennych nisko- i średnioaktywnych odpadów ciekłych. LRTP działa od 2014 roku.
Zbudowano tam także nowy tymczasowy magazyn do przetwarzania i przechowywania wypalonego paliwa z reaktorów 1, 2 i 3, który, po pomyślnych testach, oczekuje na stałą licencję od ukraińskiego regulatora.
Kolejna ważna inwestycja infrastrukturalna EBOiR w Czarnobylu to NSC (ang. new safe confinement – nowe bezpieczne zamknięcie), czyli budynek chroniący przed wydostaniem się zanieczyszczonych materiałów z resztek reaktora i chroni go przed wpływem gwałtownych zjawisk pogodowych.
Czytaj także: ITER – czym jest reaktor, w którym za rekordowe sumy UE chce odtworzyć procesy z jądra Słońca
W sumie Bank zarządzał funduszami darczyńców na ten cel o wartości blisko 2 miliardów euro. Z tego EBOiR dostarczył 715 mln euro ze środków własnych na ukończenie obiektu tymczasowego składowania odpadów radioaktywnych i NSC.
Dziś New Safe Confinement dominuje nad panoramą Czarnobyla, tak jak niegdyś sarkofag. Konstrukcja stalowa ma 108 metrów wysokości i 162 metry długości, rozpiętość 257 metrów, Ma przetrwać co najmniej 100 lat.
Obiekt zmontowano w 2016 roku na oczyszczonym terenie w pobliżu miejsca wypadku. Jest to największa ruchoma konstrukcja, jaką kiedykolwiek zbudowano.
Co potem?
Na tym jednak historia się nie kończy. Fakt, że NSC ma żywotność 100 lat oznacza, że już teraz należy zaplanować, co dalej stanie się z reaktorem. Szacuje się, że New Safe Confinement chroni dziś około 200 ton radioaktywnego paliwa jądrowego z reaktora 4.
Jednak z czasem części sarkofagu stają się niestabilne i w pewnym momencie będą musiały zostać usunięte. Gdy to nastąpi, prace zbliżą się do wnętrza reaktora.
Na wniosek Ukrainy, w listopadzie 2020 roku, EBOiR utworzył nowe Międzynarodowe Konto Współpracy w Czarnobylu, by stworzyć nowy długofalowy plan dla tego obszaru.
Nowy fundusz rozpocznie swoją działalność we wtorek – dokładnie dzień po 35-tej rocznicy katastrofy w Czarnobylu. Historia Czarnobyla trwa.
Tekst powstał na podstawie informacji EBOiR.
Czarnobyl 34 lata po katastrofie jest wyjątkowym rezerwatem przyrody