Naukowcy od dziesiątków lat starają się znaleźć odpowiedni status prawny dla osób zmuszonych do opuszczenia swoich domów w wyniku powodzi, suszy i burz – klęsk, które zgodnie z prognozami zmian klimatycznych będą coraz bardziej dotkliwe i powszechne – a także odpowiednie przepisy, które mogłyby zapewnić im ochronę. Migranci klimatyczni są jednak czasem pomijani wśród kolejnych fal uchodźców.
By chronić migrantów klimatycznych, którzy zostali zmuszeni do opuszczenia swojego kraju, niektórzy prawnicy zaproponowali zmianę definicji uchodźcy zawartą w Konwencji o Uchodźcach z 1951 roku i uznanie degradacji środowiska za formę prześladowania. To rozszerzyłoby możliwość ubiegania się o azyl na mocy prawa międzynarodowego poza istniejącymi podstawami prześladowania z powodu religii, rasy, narodowości, przynależności do określonej grupy społecznej lub poglądów politycznych.
Jednak zasada nieodsyłania, wspomniana w konwencji o uchodźcach, już zabrania państwu przyjmującemu, odsyłania osób ubiegających się o azyl do miejsca, w którym nie byłyby one bezpieczne. Według Europejskiej Agencji Środowiska można to interpretować jako zagwarantowanie dostępu do środowiska, oferującego czyste powietrze i wodę.
Pomimo tego zapisu prawo międzynarodowe nie chroni migrantów klimatycznych, co oznacza, że zakres konwencji o uchodźcach, jakkolwiek szeroki, musi zostać rozbudowany.
Uciekają przed klęskami
Ioane Teitiota jest obywatelem Kiribati, wyspiarskiego państwa położonego w środkowej części Oceanu Spokojnego. W 2015 roku odmówiono mu azylu w Nowej Zelandii, po tym jak powodzie zmusiły go do ucieczki wraz z rodziną. Złożył protest do Komisji Praw Człowieka ONZ, która orzekła, że jego sytuacja nie stanowi bezpośredniego zagrożenia życia.
Prawo ludności Kiribati do ubiegania się o skuteczną ochronę przed wdzieraniem się słonej wody na tereny uprawne, erozją wybrzeża i klęskami żywiołowymi w wyniku podniesienia się poziomu morza – nie istnieje. Nowa Zelandia utrzymywała, że może przyznać status uchodźcy ludziom tylko wtedy, gdy dane państwo nie przestrzegało ich podstawowych praw. Skutki zmian klimatycznych mają charakter systemowy, argumentują władze niektórych państw i nie spełniają przesłanek prześladowania samego Teitiota.
Niemniej jednak Komisja Praw Człowieka przyznała, że ludzie, którzy uciekli ze swojego kraju z powodu skutków zmian klimatycznych, mogą twierdzić, że ich doświadczenia są równoznaczne z prześladowaniem i mogą ubiegać się o status uchodźcy na mocy międzynarodowej konwencji. Osoby narażone na konsekwencje zmian klimatycznych mogą również twierdzić, na mocy Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych, że zagrażają one ich prawu do życia.
Dotyczy to sytuacji, w których katastrofy ekologiczne przeplatają się z konfliktami zbrojnymi, prowadząc do skażenia wody lub powietrza bronią chemiczną.
Państwa mogą w przyszłości rozważyć wnioski o azyl, wynikające z katastrof klimatycznych. Jednak dopóki wśród naukowców i prawników nie zostanie osiągnięty konsensus co do statusu prawnego migrantów klimatycznych, będą oni prawdopodobnie unikać wprowadzania do prawa międzynarodowego rozszerzonej definicji migranta klimatycznego.
Klęski żywiołowe są nieprzewidywalne, spowodowane przez nie szkody mogą na wiele lat zniszczyć dane terytorium, a ludziom niekiedy potrzeba dziesięcioleci, aby odbudować swój dobrostan. Osoby wysiedlone mogą być zmuszone do szukania schronienia w innym kraju lub regionie na czas odbudowy.
Będzie tylko gorzej
Zmiany klimatyczne będą powodować coraz większą liczbę katastrof, takich jak powodzie, susze i pożary. Rozwiązania prawne, zwłaszcza w przypadku katastrof związanych ze zmianami klimatu, będą trudne do przewidzenia z wyprzedzeniem. Dogłębne zrozumienie tego, co sprawdza się tam, gdzie migranci klimatyczni są zmuszeni do przesiedlania się, będzie bezcenne.
Państwa sąsiadujące z krajami szczególnie podatnymi na katastrofy ekologiczne są bardziej narażone na napływ migrantów klimatycznych. Biorąc na swoje barki nieproporcjonalną część tej odpowiedzialności, kraje te będą podtrzymywać impas dotyczący statusu prawnego migrantów klimatycznych na arenie międzynarodowej i odgrywać niebagatelną rolę w budowaniu międzynarodowego konsensusu dotyczącego ich sytuacji prawnej.
W miarę jak kraje te będą starały się pozyskać fundusze i budować schronienia dla migrantów, będą też miały do czynienia z rosnącą liczbą wniosków o azyl. To z pewnością skłoni do przeprowadzenia badań w danym kraju w celu określenia najbardziej odpowiedniego statusu prawnego, jakiego potrzebują migranci klimatyczni, aby zagwarantować sobie ochronę. W miarę nasilania się zmian klimatycznych i związanego z nimi kryzysu uchodźczego, sprawa ta może zyskać większy rezonans na arenie międzynarodowej.
W 2015 roku nastąpił dramatyczny wzrost liczby migrantów uciekających przed wojną i głodem, zwłaszcza z krajów takich jak Irak, Syria i Erytrea, a polityka migracyjna pozostaje w rezultacie bardzo drażliwym i wywołującym liczne kontrowersje tematem debaty publicznej.
Przygotowanie skutecznej ochrony uchodźców klimatycznych to wyzwanie na najbliższe lata. W międzyczasie jednak ludzie potrzebują pomocy. Ostatnie trzęsienie ziemi w Turcji i Syrii spowodowało śmierć tysięcy osób, a kolejnych pozostawiło bez dachu nad głową.
Tylko stworzenie skutecznych międzynarodowych ram prawnych może w przyszłości zagwarantować schronienie ludziom uciekającym przed takimi klęskami żywiołowymi. Budowę tego procesu należy prawdopodobnie rozpocząć w krajach najbliższych ofiarom.
Tłumaczył: Tomasz Krzyżanowski
Ten artykuł został opublikowany w The Conversation i zamieszczony tutaj na podstawie otwartej licencji (Creative Commons license). Przeczytaj oryginalny tekst.
Więcej o migracjach klimatycznych piszemy tutaj:
- Zmiana klimatu zwiększy ryzyko masowych migracji
- Nowa fala migrantów z Afryki? „Zdecydowana polityka migracyjna w długim okresie jest jedyną alternatywą” [WYWIAD]
- Brak wody i gorsze uprawy do 2050 roku zmuszą miliony ludzi do „wewnętrznej” migracji
- Migracje, głód, niszczenie infrastruktury – tak skutki destabilizacji klimatu wpływają już dziś na kraje Afryki