Gdy Unia Europejska definiowała zasady Zielonego Ładu czyli planu osiągnięcia neutralności klimatycznej Europy do 2050 r. nikt nie spodziewał się, że te zmiany trzeba będzie tak bardzo przyspieszyć. Wojna w Ukrainie pokazała, że surowce energetyczne mogą być użyte jako broń strategiczna. Dziś wszyscy zdają sobie z tego sprawę i wszyscy się zgadzają, że transformacja energetyczna jest kluczowa by uniezależnić się od paliw z Rosji.
Mechanizm Sprawiedliwej Transformacji jest jednym z elementów, które mogą w tym pomóc. Mechanizm ten składa się z 3 filarów: ze środków bezzwrotnych (dotacji) z I Filaru, z instrumentów zwrotnych oraz łączonych, tj. II Filaru – komponentu sprawiedliwej transformacji w ramach InvestEU oraz III Filaru – instrumentu pożyczkowego dla sektora publicznego.
W ramach Mechanizmu Sprawiedliwej Transformacji, Komisja Europejska udziela wsparcia terytoriom, które w najbliższym czasie najbardziej odczują skutki transformacji. Fundusz na rzecz Sprawiedliwej Transformacji jest pierwszym filarem tego mechanizmu i wspiera dywersyfikację gospodarczą i rozwój obszarów objętych transformacją m.in. poprzez: podnoszenie i zmianę kwalifikacji pracowników, inwestycje w małe i średnie przedsiębiorstwa, tworzenie nowych firm, badania naukowe i innowacje, poprawę środowiska, inwestycje w czystą energię, pomoc w poszukiwaniu pracy, a także przekształcenie istniejących instalacji wysokoemisyjnych.
Drugi filar Mechanizmu to komponent sprawiedliwej transformacji w ramach programu InvestEU. Celem programu jest, dzięki gwarancjom KE, mobilizacja zarówno inwestycji prywatnych jak i publicznych, charakteryzujących się wyższym poziomem ryzyka, zlokalizowanych w regionach sprawiedliwej transformacji. Program InvestEU koncentruje się na czterech obszarach, które odzwierciedlają kluczowe priorytety polityki UE: (a) zrównoważona infrastruktura; (b) badania i rozwój, innowacje i cyfryzacja; (c) MŚP; oraz (d) inwestycje społeczne i umiejętności.
Dzięki porozumieniu Komisji Europejskiej i Europejskiego Banku Inwestycyjnego regiony, które najsilniej odczuwają skutki trwającego obecnie w Europie procesu przechodzenia na model gospodarki neutralnej dla klimatu, zyskają możliwość skorzystania z dotacji i kredytów dostępnych w ramach instrumentu pożyczkowego na rzecz sektora publicznego, czyli Filaru III MST. Instrument ten ma na celu wspieranie procesu odchodzenia od paliw kopalnych w sposób sprawiedliwy i korzystny dla wszystkich – w tym dla społeczności, które dotychczas utrzymywały się głównie z górnictwa lub innych negatywnie wpływających na środowisko gałęzi przemysłu.
Instrument pożyczkowy na rzecz sektora publicznego umożliwia podmiotom publicznym, które planują realizację projektów inwestycyjnych w dotkniętych regionach, jednoczesne korzystanie z kredytów EBI oraz grantów UE, co przekłada się na zmniejszenie obciążenia finansowego dla budżetu publicznego. Do objęcia finansowaniem kwalifikują się projekty zlokalizowane na lub przynoszące korzyści terytoriom, które – zgodnie z przedstawionymi przez państwa członkowskie i zatwierdzonymi przez Komisję planami terytorialnymi sprawiedliwej transformacji – stają przed największymi wyzwaniami w związku z odchodzeniem od paliw kopalnych i likwidacją wysokoemisyjnych gałęzi przemysłu.
Przejście do gospodarki o zerowej emisji netto do 2050 r., wiąże się z poważnymi wyzwaniami społeczno-ekonomicznymi dla tych regionów, które są w dużym stopniu uzależnione od przemysłu wysokoemisyjnego. W Polsce jest kilka takich regionów. Prawdopodobieństwo utraty miejsc pracy i niższego regionalnego PKB w tych regionach wymaga szeroko zakrojonej strategii, która sprawi, że transformacja będzie możliwa i sprawiedliwa dla wszystkich.
Odejście od paliw kopalnych będzie wiązało się z kosztami, które nie zawsze są równomiernie rozłożone. Dlatego nadrzędnym celem sprawiedliwej transformacji jest wsparcie tych regionów i społeczności, które do tej pory opierały się na wydobyciu węgla i przemyśle zanieczyszczającym środowisko. Mechanizm Sprawiedliwej Transformacji ma za zadanie wyrównanie szans i możliwości tak, by nikt nie pozostał w tyle.
Odejście od wydobycia węgla i wysokoemisyjnej energii oraz produkcji przemysłowej pociąga za sobą szereg zmian:
– Transformacja energetyczna: znalezienie nowych źródeł produkcji ciepła i energii elektrycznej;
– Zmiana środowiskowa: rewitalizacja terenów pokopalnianych;
– Przemiany społeczno-gospodarcze: regiony muszą przyciągnąć nowych pracodawców, aby zrekompensować utratę miejsc pracy, wartości dodanej i dochodów podatkowych;
– Pracownicy z sektorów zamykanych muszą znaleźć pracę gdzie indziej, czyli muszą przekwalifikować się.
Z tymi zmianami wiążą się duże koszty i sprawiedliwa transformacja ma na celu wspieranie różnorodnych zmian społeczno-ekonomicznych, na przykład tworzenia nowych miejsc pracy i dostosowywania modeli biznesowych, przekwalifikowanie i pomoc osobom poszukującym pracy. Obejmuje również inwestycje w rekultywację środowiska, rewitalizację miast i niskoemisyjne dostawy energii.
EBI od wielu lat wspiera sprawiedliwą transformację. Jednym z przykładów są Katowice. Katowice były pierwszym polskim miastem, które w 1997 r. uzyskały pożyczkę z EBI. Tu w ciągu ostatnich 20 lat EBI wspierał zieloną transformację miasta, udzielając na przestrzeni lat pożyczek o łącznej wartości 205 mln euro. Współpraca ta doprowadziła do przebudowy części centrum Katowic oraz budowy dwóch ważnych nowych obiektów: siedziby Narodowej Orkiestry Symfonicznej Polskiego Radia oraz Międzynarodowego Centrum Kongresowego. Finansowanie udzielone Katowicom pomogło przekształcić miasto górnicze w tętniące życiem centrum miejskie, oferujące nowe możliwości biznesowe i zdrowsze środowisko dla wszystkich jego mieszkańców.
EBI wspiera podobne projekty w całej UE:
W Niemczech bank pomógł sfinansować rekultywację byłych kopalni odkrywkowych węgla brunatnego w Brandenburgii.
We Francji Bank współfinansował Platformę Inwestycyjną Nord-Pas-de-Calais, która łączy fundusze UE, pożyczki EBI i środki francuskich instytucji finansowych. Platforma koncentruje się na projektach związanych z efektywnością energetyczną, energią odnawialną, gospodarką o obiegu zamkniętym i mobilnością.
Na Słowacji EBI i Komisja Europejska wspierają proces transformacji w regionie Górnej Nitry.
EBI udostępni do 2027 roku środki finansowe w wysokości nawet 10 mld EUR, które posłużą do pobudzania inwestycji pozwalających obniżyć koszty społeczno-gospodarcze transformacji, a tym samym ułatwiających tworzenie nowych przedsiębiorstw i miejsc pracy oraz nowej infrastruktury.
Sprawiedliwa transformacja jest częścią strategicznej transformacji energetycznej, której podjęła się cała Europa. Dlatego tak ważne jest by wszystkie regiony, które zostały upoważnione do korzystania ze środków sprawiedliwej transformacji, z nich skorzystały. Dzięki tym środkom transformacja energetyczna może stać się nie tylko wyzwaniem i koniecznością, ale historyczną szansą dla regionów górniczych.
Grzegorz Rabsztyn
Head of the EIB Group Office in Poland