Nagroda Nobla to prestiżowe, międzynarodowe wyróżnienie przyznawane corocznie w dziedzinach fizyki, chemii, medycyny, literatury, ekonomii i za zasługi dla światowego pokoju. Z początkiem października ogłoszeni zostali wszyscy tegoroczni laureaci tej prestiżowej nagrody. Przyjrzyjmy się sylwetkom uhonorowanych w 2023 roku.
Nagroda Nobla jest uznawana za jedno z najważniejszych wyróżnień na świecie. Ustanowiona została zgodnie z wolą Alfreda Nobla, szwedzkiego wynalazcy dynamitu i filantropa, który przekazał swoją fortunę na fundusz, z którego finansowane są te nagrody. Wyjątkiem jest nagroda z ekonomii, która nosi jedynie imię Alfreda Nobla, zaś finansuje ją Bank Szwecji.
Czytaj także: Nagroda Nobla z ekonomii w pigułce. Kto, kiedy i za co ją dostał [EXPLAINER]
Nagroda Nobla 2023 z fizyki – Pierre Agostini, Ferenc Krausz i Anne L’Huillier
Troje laureatów Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki otrzymało te wyróżnienie za „metody eksperymentalne, które umożliwiają generację ekstremalnie krótkich w dziedzinie czasu impulsów światła (attosekundowych), które następnie mogą być wykorzystywane do badania dynamiki elektronów w materii”.
Agostini jest wynalazcą techniki RABBITT pozwalającej poprzez zastosowanie inferencji na pomiar amplitudy i fazy attosekundowych impulsów świetlnych.
Krausz jest współzałożycielem Centrum Zaawansowanej Fotoniki w Monachium i profesorem na Uniwersytecie Ludwika i Maksymiliana w Monachium. Jego zespół jako pierwszy w 2001 roku izolował i zmierzył pojedynczy attosekundowy impuls świetlny, co stanowiło przełom w fizyce attosekundowej.
Anne L’Huillier w 1987 roku odkryła, że przepuszczając laser podczerwony przez gaz szlachetny, można uzyskać różnorodne harmoniczne odcienie światła. W 2003 roku udało jej się wygenerować najkrótszy impuls laserowy o długości 170 attosekund.
Attosekunda to niewyobrażalnie krótka jednostka czasu, w której sekundę należy podzielić na miliard części, a następnie taką część jeszcze raz podzielić na miliard części. Co ciekawe, przeskalowując tę jednostkę, 1 attosekunda na podziałce czasu zajmuje tyle miejsca, co 1 sekunda na skali wieku całego wszechświata, który ma 13,8 miliarda lat.
– Kiedy potrafisz kontrolować i zrozumieć elektrony, zrobisz bardzo duży krok naprzód – skomentował Mats Larsson, członek komitetu noblowskiego.
Nagroda Nobla 2023 z chemii – Moungi G. Bawendi, Louis E. Brus i Alexei I. Ekimov
Moungi G. Bawendi z Massachusetts Institute of Technology, Louis E. Brus z Columbia University oraz Alexei I. Ekimov z Nanocrystals Technology zostali uhonorowani Nagrodą Nobla 2023 w dziedzinie chemii. Ich osiągnięcia dotyczą odkrycia i syntezy kropek kwantowych, najmniejszych cząstek w nanotechnologii.
Ekimov to rosyjski fizyk ciała stałego. W jego przypadku wyróżniono wytworzenie na początku lat 80. zależnych od wielkości efektów kwantowych w szkle kolorowym. Brus kilka lat po Rosjaninie jako pierwszy udowodnił występowanie zależnych od wielkości efektów kwantowych w cząsteczkach swobodnie unoszących się w cieczy, natomiast Bawendi w 1993 roku zrewolucjonizował chemiczne wytwarzanie kropek kwantowych osiągając cząstki bliskie doskonałości.
Tegoroczni chemiczni nobliści przyczynili się m.in do udoskonalenia tworzenia ekranów telewizorów i komputerów, które oferują teraz lepsze odwzorowanie kolorów oraz większą jasność. Komitet Noblowski uznał, że laureaci „wzbogacili nanotechnologię o nowe barwy”.
Obecnie kropki kwantowe są używane do podświetlania ekranów komputerów i telewizorów opartych na technologii QLED, a także znajdują zastosowanie w mapowaniu biologicznych struktur tkanek przez biochemików i lekarzy. Naukowcy mają nadzieję, że w przyszłości kropki kwantowe mogą przysłużyć się rozwojowi elastycznej elektroniki, miniaturowych czujników, cieńszych ogniw solarnych oraz kryptologii kwantowej.
Nagroda Nobla 2023 z medycyny – Drew Weissmann i Katalin Karikó
Węgierska biochemiczka dr Katalin Karikó i amerykański biolog molekularny dr Drew Weissman, zostali uhonorowani Nagrodą Nobla w dziedzinie medycyny lub fizjologii za ich odkrycia dotyczące modyfikacji zasad nukleozydowych, które umożliwiły opracowanie skutecznych szczepionek mRNA przeciw COVID-19.
W 1998 roku, Katalin Karikó rozpoczęła współpracę z immunologiem Drew Weissmanem, co doprowadziło do modyfikacji zasad azotowych nukleozydów. Ta modyfikacja ograniczyła stan zapalny wywołany przez iniekcję RNA. W 2013 roku Karikó dołączyła do BioNTech jako senior vice-president. Zarówno BioNTech, jak i Moderna, opracowały szczepionki przeciw COVID-19, które zostały oparte na badaniach Karikó i Weissmana.
Ich badania pozwoliły na modyfikację nukleozydów, które stanowią podstawę cząsteczek RNA i DNA. Dzięki tym modyfikacjom iniekcja RNA nie wywołuje stanu zapalnego w organizmie. Odkrycia dokonane przez tegorocznych laureatów Nagrody Nobla zasadniczo zmieniły zrozumienie interakcji mRNA z ludzkim układem odpornościowym. To mocny cios dla wszystkich „fake newsów”, mówiących o szkodliwych i nieprzebadanych szczepionkach na COVID-19.
Bądź na bieżąco z najważniejszymi informacjami subskrybując nasz codzienny newsletter 300Sekund! Obserwuj nas również w Wiadomościach Google.
Literacka Nagroda Nobla 2023 – Jon Fosse
Jury doceniło norweskiego pisarza Jona Fossego, przyznając mu literacką Nagrodę Nobla za „nowatorskie sztuki i prozę, które dają wyraz niewysłowionemu”.
Fosse tworzy powieści, poezję, książki dla dzieci, eseje oraz sztuki teatralne. Jego styl literacki jest uznawany za norweski postmodernizm. Dzieła Fosse zostały przetłumaczone na ponad 40 języków, włączając w to polski, a jego dramaty zostały wystawione na ponad 120 scenach na całym świecie.
– Jestem przytłoczony i w pewien sposób przerażony. Postrzegam to jako nagrodę dla literatury, która przede wszystkim jest literaturą, bez żadnych innych względów – powiedział Fosse w swoim oświadczeniu po przyznaniu nagrody.
Swoje dzieła pisze w języku nynorsk. Autor postrzega swoje zwycięstwo jako promocja nie tylko jego osoby, ale i całej kultury języka nynorsk. Język ten jest używany przez zaledwie 10 proc. społeczeństwa norweskiego.
Pokojowa Nagroda Nobla 2023 – Nagres Mohammadi
Pokojową Nagrodę Nobla w 2023 roku przyznano Narges Mohammadi, irańskiej fizyczce i działaczce społecznej za „walkę przeciwko uciskowi kobiet w Iranie oraz walkę na rzecz promowania praw człowieka i wolności dla wszystkich”.
– Norweski Komitet Noblowski podjął decyzję o przyznaniu Pokojowej Nagrody Nobla za walkę z uciskiem w Iranie i jej walkę na rzecz promowania praw człowieka dla wszystkich. Wspiera kobiety w ich walce. Ta walka w Iranie napotyka na prześladowania, więzienie, tortury, a nawet śmierć – powiedziała Berit Reiss-Andersen, przewodnicząca Norweskiego Komitetu Noblowskiego.
Mohammadi jest irańską fizyczką oraz aktywistką na rzecz praw człowieka, pełniącą funkcję wiceprezesa w Defenders of Human Rights Center – irańskiej organizacji praw człowieka, której laureatką Pokojowej Nagrody Nobla jest Szirin Ebadi. W maju 2016 roku została skazana w Teheranie na 16 lat więzienia za założenie i kierowanie ruchem na rzecz praw człowieka, który prowadzi kampanię na rzecz zniesienia kary śmierci w Iranie.
Władze w Iranie aresztowały Narges Mohammadi aż 13 razy. Wydali oni w tym czasie wobec niej 5 wyroków i skazali w sumie na 31 lat więzienia oraz chłostę w postaci 154 uderzeń biczem.
Ekonomiczna Nagroda Nobla 2023 – prof. Claudia Goldin
Laureatką tegorocznej Nagrody Nobla w dziedzinie Ekonomii została prof. Claudia Goldin z Uniwersytetu Harvarda w Stanach Zjednoczonych. Jury doceniło Goldin za pracę naukową dotyczącą statusu kobiet na rynku pracy.
Goldin jest amerykańską ekonomistką, profesorem ekonomii na Uniwersytecie Harvarda oraz dyrektorką jednego z programów badawczych NBER. Pełniła funkcję przewodniczącej Amerykańskiego Towarzystwa Ekonomicznego w latach 2013–2014.
Jest specjalistką w dziedzinie historii gospodarczej Stanów Zjednoczonych oraz wiodącą badaczką empirycznej mikroekonomii, skupiając się na zagadnieniach związanych z dyskryminacją, różnicami preferencji i ekonomicznymi nierównościami płciowymi
– Kobiety są zdecydowanie niedostatecznie reprezentowane na światowym rynku pracy, a pracując, zarabiają mniej niż mężczyźni. Claudia Goldin przeszukała archiwa i zebrała dane z USA z ponad 200 lat, co pozwoliło jej wykazać, w jaki sposób i dlaczego różnice między płciami w zarobkach i wskaźnikach zatrudnienia zmieniały się na przestrzeni czasu –wskazał komitet w uzasadnieniu.
Komitet nagrody podkreśla, że praca przedstawiła kompleksowe zestawienie zarobków oraz sytuacji kobiet na rynku pracy. Badania przeprowadzone przez Goldin odkryły nowe wzorce, identyfikują przyczyny zmian na rynku pracy i pozwoliły zrozumieć istotę głównych źródeł utrzymujących się różnic w płacach między kobietami i mężczyznami.
Więcej o Nagrodzie Nobla przeczytasz tutaj:
- Nobel jest mężczyzną – dlaczego kobiety stanowią jedynie 6% wszystkich laureatów Nagrody Nobla w innych dziedzinach niż pokój i literatura?
- Ekonomiczny Nobel dla Claudii Goldin. To nagroda za badania statusu kobiet na rynku pracy
- Nobel za szczepionki przeciw COVID. Znamy tegorocznych laureatów nagrody
- Ekonomiczny Nobel za rewolucyjną metodę badań. Tłumaczymy, o co w niej chodzi